анаммыт, бастыҥнары үйэтитэр сыаллаах-соруктаах төгүрүк остуоллар тэрилиннилэр. Эдэр-эмэн, эрчимнээх саастарыгар спорка үгүс көмүс көлөһүннэрин тохпут, араас таһымнаах түһүлгэлэртэн кыайыылары уһансыбыт спортсменнар, тренердэр, физкультура учууталлара, тэрийээччилэр, салайааччылар, аҕам саастаах спорт ытык ветераннара, атах-тэпсэ олорон тус бэйэлэрин ситиһиилэрин туһунан билиһиннэрдилэр. Бары физкультура уонна спорт туйгуннара, үтүөлээх үлэһиттэр, улуус, нэһилиэктэр бочуоттаах олохтоохторо.
“Спорт туонатынан” биллэр Чурапчыга кэпсэтиилэр Д.П. Коркин аатынан спорт албан аатын музейыттан саҕаланнылар.
Музей дириэктэрэ Егор Васильевич Пудов ССРС, РСФСР, Саха АССР үтүөлээх тренерэ Д.П. Коркин, Олимпийскай оонньуулар, аан дойду, Европа, ССРС, Россия чемпионнарын, призердарын, спорт маастардарын, олимпиецтары сиһилии көрдөрөр, 1956 сылтан тустубут бөҕөстөрү билиһиннэрэр бэйэтэ оҥортообут улахан альбомнарын көрдөрөн, арыйталаан, кэпсээтэ. Баай матырыйаалларын оцифровкалатан киэҥ эйгэҕэ таһаарар баҕа санаалаах.
Оскуола-интэринээт иитиллээччилэрэ Виктор Семенович Дьяконов “Чурапчы оройуонун физруктара” , “Чурапчы – бу дьоллоох түһүлгэ” диэн саҥа кинигэ ааптара уонна ветераннар сэбиэттэрин салайааччыта Герасим Степанович Платонов спорт историятын үөрэтиинэн, үйэтитиинэн ыкса дьарыктаналлара кэрэхсэбиллээх.
А.И. Федотов аатынан “МФЦ” саалатыгар тардыллыбыт төгүрүк остуолга оҕолорго Россия, ССРС чөмпүйүөнэ Семен Семенович Морфунов; остуол тенниһигэр өрөспүүбүлүкэ элбэх төгүллээх чөмпүйүөнэ, тренер Светлана Николаевна Башарина; мас тардыһыыта аныгылыы сайдыытыгар умсугутуулаах хамсаныылары, уларыта тутууну киллэрсибит өрөспүүбүлүкэ абсолютнай чөмпүйүөнэ, өбүгэлэр төрүт оонньууларын “Үрүҥ Уолан” муҥутуур кыайыылааҕа Григорий Кэнчээрович Барашков;
тэрийээччи, салайааччы, тустуу комментатора, улуус спорка кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэллиир кэмигэр “Үтүө дьыаланан” нэһилиэктэргэ спортивнай саалалары киллэртэрбит, Манчаары оонньууларыгар, өрөспүүбүлүкэ спортивнай оонньууларыгар миэстэлэһэр хамаанданы түмпүт, билигин Алаҕар нэһилиэгин баһылыга Иван Иванович Оконешников; өрөспүүбүлүкэҕэ “Учуутал” номинация куонкурска кыайыылааҕынан тахсан “Саха сирэ киэн туттуута” норуот бириэмийэтин ылбыт, ураты ньымалары, методикалары туттар физкультура учуутала Владислав Николаевич Кривошапкин; спорт институтун чэпчэки атлетикаҕа манеһыгар тренердиир, марафоҥҥа ССРС спордун маастара, өрөспүүбүлүкэ рекордсмена Гаврил Федорович Нохтуунускай сэргэх кэпсээннэрэ болҕотому тарта.
Өрөспүүбүлүкэ 400, 800 м сүүрүүлэргэ чөмпүйүөнэ, физкультура уонна спорт институтугар 20 сыл ректордыыр Иннокентий Иннокентьевич Готовцев институт материальнай базата хаҥаабытын, бөҕөргөөбүтүн, кадры бэлэмнээһин көрдөбүлгэ толору эппиэттиирин, өрөспүүбүлүкэ бары муннуктарыттан, Россия, омук дойдуларыттан тиийэ 750 студент 7 хайысханан специалист дипломун ылалларын;
“Дыгын оонньууларыгар” 1996 с. тааһы көтөҕүүгэ рекорд олохтообут дэгиттэр спортсмен Яков Павлович Оконешников депутаттар Сэбиэтэрин бэрэссэдээтэлинэн иккис болдьоххо талыллан үлэлиир. Депутаттар спорду өйүүллэрин, спортоскуоланы, институту кытта ситимнээх үлэ ыытылларын, спорт сайдыытыгар 15 мөл.көрүллүбүтүн өрө көтөҕүллүүлээхтик иһитиннэрдилэр.
Ульуор үлэһит дьонтон төрүттээх-уустаах, эдэрдии эрчимнээх улуус баһылыга Степан Анатольевич Саргыдаев көҥүл тустуу уонна хапсаҕай федерацияларын салайарын, спорт 19 көрүҥнэригэр федерациялары тэрилтэлэр салайааччылара үүннүүллэрин-тэһииннииллэрин, ат сүүрдүүтүгэр болҕомто күүһүрбүтүн, маассабай спордунан дьарыктаныы 58,8 % тиэрдиллибитин, спортивнай тутуулар бара туралларын, Манчаарыга бэлэмнэнии күүскэ барарыгар, спорка анал фонда аспыттарын, уу тохтообут сиригэр, күн тыгар сиригэр күөх үүнэринии, спорка көрдөрүүлэр кэлиэхтээхтэригэр эрэнэрин билиһиннэрдэ.
Нөҥүө күн, Дьокуускайга “Эллэй Боотур” Муус дыбарыаска баар спорт музейыгар Чурапчыттан төрүттээх уонча спорт ветераннара төгүрүк остуол тула олоруу буолла.
1950-1970 сылларга остуол тенниһигэр оройуон бастакы чөмпүйүөнэ, күүстээх волейболист Виталий Михайлович Неустроев комсомол райкомун сэкэрэтээринэн, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн, спорткомитет бэрэссэдээтэлинэн, райсовет бэрэссэдээтэлин сольуйааччынан үлэлиир сылларыгар оройуон киинигэр спортсаала тутуллубутун, оскуолаларга спортбалассааккалар оҥоһуллубуттарын, оройуон сэбиэтин сессиятыгар физкультура уонна спорт сайдыытын боппуруоһугар киэҥ актыып түмүллэн кэпсэппиттэрин, оройуон хамаандата өрөспүүбүлүкэ “Урожайыгар”, Манчаары уонна Саха сирин норуоттарын спартакиадаларыгар бастыырын, миэстэлэһэрин; Д.П. Коркин маҥнайгы көлүөнэ бөҕөстөрүн иитиллээччитэ Егор Семенович Макаров Бөтүрүөбүс хайдах дьарыктыырын, тустууга ситиһиилэрин, Семен Семенович Пинигин 1975-1981 сс. спорткэмитиэккэ бэрэссэдээтэллииригэр болҕомтону маассабаска туһаайбытын, ГТО нуормаларын тутууну, сааскы, күһүҥҥү-сааскы кросстар, нэһилиэктэр икки ардыларыгар комплекснай спартакиадалар, сулустаах эстафеталар ыытыллыбыттарын, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиилэригэр куруутун миэстэлэһэллэрин; Россияҕа, аан дойдуга мэтээллэрдээх, уҥмат тыҥалаах, номоххо сылдьар сүүрүк, хайыһардьыт Захаров Николай Васильевич спорка уһун үйэлэнии кистэлэҥнэрин;
хас да ыҥырыылаах Ил Түмэн депутата, Поисеева Альбина Иннокентьевна остуол тенниһигэр уонна волейболга хапытаана, өрөспүүбүлүкэ, Дальнай Восток чөмпүйүөнэ, призера, Россия “Урожайын” финалиһа, спорка көрдөрүүлэрин; өрөспүүбүлүкэ спорка ветераннарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Гаврил Гаврильевтч Сивцев өрөспүүбүлүкэ “Урожайын”, Дьокуускай куорат Октябрьскайдааҕы оройуонун спорткэмитиэтигэр бэрэссэдээтэллиир, “Холбос” эргиэн холбоһугар, өрөспүүбүлүкэ физическэй культураҕа уонна спорка профсоюзнай тэрилтэлэрин Улахан Кубоктары ылаттаан, ситиһиилээхтик салайбыт кэмнэрин; Д.П. Коркин ылгын иитиллээччитэ, ССРС спордун үтүөлээх маастара Василий Николаевич Гоголев 1981-1992 сс. ССРС сүүмэрдэммит хамаандатын сүрүн састаабыгар сылдьыбытын, РСФСР биэс, ССРС үс, Европа икки төгүллээх чөмпүйүөнүнэн, аан дойду боруонса призерунан, аан дойду Кубоктарын үрүҥ көмүс уонна боруонса призерунан, Үтүө Дьулуур оонньууларын, ССРС Сэбилэниилээх Күүстэрин икки төгүллээх чөмпүйүөннэринэн, элбэх норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар кыайыылаахтарынан буолуталаабытын, Саха сирин бастыҥ спортсменынан 11 төгүл ааттаммытыттан 6 төгүл бастакы нүөмэрдээх спортсменынан билиниллибитэ, барылара Д.П. Коркиҥҥа дьарыктаммытынан ситиһиллибиттэрин; оҕунан ытыыга П.М. Стасов иитиллээччитэ, саха дьахталларыттан бастакы ССРС спордун маастара, 1976-1987 сс. Саха АССР, Дальнай Восток чөмпүйөҥкэтэ, Манчаары спартакиадаларын, Россия “Урожайын” абсолютнай чөмпүйүөҥкэтэ Алексеева (Игнатьева) Мария Семеновна ССРС тыатын сирин сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнинэн сылдьыбытын, Саха сирин рекордарын олохтообутун; көҥүл тустууга Россия чөмпүйүөнэ, Н.Н. Тарскай чемпионатын икки төгүллээх кыһыл көмүс медалиһа, ССРС тыатын сирин спортсменнарын, ССРС “Трудовые резервы” Киин Сэбиэтин элбэх төтүггээх чөмпүйүөнэ Егор Николаевич Старостин тренерэ М.Е. Захаров ураты эрчийэр ньымаларын; дуобакка Россия, Европа, аан дойду 7 төгүллээх чөмпүйүөҥкэтэ, аан дойду Кубоктарын кыайыылааҕа Матрена Степановна Ноговицына Өрөспүүбүлүкэ дуобакка-саахымакка Киинин дириэктэринэн үлэлээн эрэрин; Д.П. Коркин аатынан Чурапчытааҕы Республиканскай оҕо спортивнай оскуола-интернат 2005-2023 сс. дириэктэрэ Николай Николаевич Гуляев “Чемпион своей судьбы” хайысхалаах Федеральнай экспериментальнай площадканы тэрийбитин, Өрөспүүбүлүкэ уонна Бүтүн Россиятааҕы куонкурустар кыайыылаахтарынан, лауреаттарынан, Россия уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастыҥ оҕо спортивнай оскуолата ааттарын, 2007 с. Россия Президенэ В.В. Путин 1 мөл.солк. Гранын, 2016 с. “Россия бастыҥ спортивнай оскуолата”, “Россия бастыҥ салайааччыта” номинациялар хаһаайыннарынан буолбуттарын билиһиннэрдилэр.
Дэгиттэр спортсмен, “Краповай берет” хаһаайына, 43 м кылыйан кылбаҥнатар атах оонньуутун маастара, 100 м 11,2 сөк көрдөрүүлээх сүүрэн күлүмнэтэр, волейболга “Летучий голландец” аатынан биллэр, “Бастыҥ охсооччу”, мас тардыһыытыгар 82 кг өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ, маҥнайгы “Дыгын оонньууларын” 1995, 1996, 1997 сс. абсолютнай чөмпүйүөнэ Иннокентий Федорович Макаров Саха сирин бүттүүнэ үн киэн туттуута. “Кыталык” ансаамбылын үҥкүүһүтэ, аан дойдутааҕы уус-уран самодеятельность лауреата.
Көҥүл тустууга ССРС спордун маастара, Д,П, Коркин иитиллээччитэ Михаил Егорович Друзьянов Орто Азия уонна Казахстан Кубоктарын кыайыылааҕа, чөмпүйүөнэ. Таджикистаҥҥа институту бүтэрэн кэлиэҕиттэн 50 сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин спорка кэмитиэтин отделларын салайааччыта, “Азия оҕолоро” спортивнай оонньуулар тэрийээччитэ, спорду чинчийээччи, үйэтитээччи быһыытынан билиниллэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин спорка Музейын дириэктэринэн үлэлиир Михаил Егорович Друзьянов төгүрүк остуолу түмүктээтэ: “Комунистическай партия 1923 с. уурааҕынан бары Союзнай Өрөспүүбүлүкэлэргэ, уобаластарга, кыраайдарга физкультурнай-спортивнай сэбиэттэри тэрийэннэр, дойду үрдүнэн улахан хамсааһыннар тахсыбыттара. Сүрүн сыал-сорук туруоруллан, ыччаты, нэһилиэнньэни түмэ тардыы, эт-хаан өттүнэн сайыннарыы, дойдуну көмүскүүр тыын иҥэриллибитэ. Онтон ыла 100 сыл ааста. Сахабыт сиригэр Ил Дархан Ыйааҕа тахсыбыта, спорт сайдыытын киэҥник көрөн улуустарга уонна өрөспүүбүлүкэҕэ бэлиэтииргэ диэн. Билэргит курдук, үбүлүөйдээх дьаһаллар ыытылланнар, ахсынньы 13-15 күннэригэр киэҥник бэлиэтээтибит. Нэһилиэнньэ бары араҥата хабыллан, тэрээһин үлэлэр бардылар. Сыл түмүгүнэн улуустарга, куораттарга түмүктэр оҥоһулуннулар. Физкультура уонна спорт эйгэтигэр үлэлээбит-хамнаабыт дьон наҕараадаларга тигистилэр.
Спорт диэн киһини түмэр, спордунан дьарыктаммыт киһи күүстээх санаалаах, туруоруммут сыалын толорорго дьулуһар, ыарахан түгэннэргэ боппуруоһу быһаарар. Ыччаттарбыт спортан бүтэн бараннар тренердииллэр, физруктууллар, маассабай үлэҕэ бараллар. Ханна да тиийдэхтэринэ сирдэрбэттэр. Дьон ортотугар сылдьарга үөрэммит буоланнар, общество ортотугар үлэлиир, түмэр үөрүйэхтэхтэр, салайааччыларга, баһылыктарга тиийэ үүнэллэр. Төрөөбүт-үөскээьит нэһилиэктэрэ сайдарыгар туруулаһаллар.
Өрөспүүбүлүкэ спордугар 36 салайааччы үлэлээн ааспыт буоллаҕына, 13-гэр кинилэр салалталарынан үлэлээн кэллим. Саамай улахан хапсаныыны Н.Н. Тарскай оҥорбут эбит. Тарскай баар буолан Д.П. Коркин баар, Д.П. Коркин баар буолан Олимпийскай чөмпүйүөннэрбит бааллар. Д.П. Коркин үчүгэйдик үлэлээбит буолан, Чурапчыга институт баар. Спорт сайдыыта билигин республикабытыгар арылхайдык көстөр. Тоҕус республиканскай киэҥ хабааннаах күрэхтэһиилэр бааллар, ол курдук, ылбыт тэтиммитин ыһыктыбакка, Саха сирин Спортивнай оонньууларын, Манчаары оонньууларын, “Азия оҕолорун” оонньууларын, кыһыҥҥы спартакиаданы, дьахталлар спартакиадалара, студеннар спартакиадаларын, үөрэнээччилэр спартакиадаларын тиһигин быспакка ыытабыт. Инньэ гынан, нэһилиэнньэ араҥатын барытын хабабыт. Мин үс сыллааҕыта Москваҕа “Юность России” Бүтүн Россиятааҕы мунньаҕар кыттыбытым, онно биһиэхэ тоҕус улахан күрэхтэһиилэр бааллар диэбиппэр, 83 регион салайааччылара улаханнык соһуйбуттара. Кинилэргэ сорох регионнарга спартакиадалара да буолбаттар эбит, ол иһин спорт дьаһаллара улахан тэрээһиннээхтик барбатттар эбит. Итиннэ, М.Е. Николаев оҥорбута улахан, кини ыарахан кэмҥэ үлэлии сылдьан “Азия оҕолорун” оонньууларын тэрийэн, түөртүү сылынан күрэхтэһиилэр бара тураллар. Кэлэр да өттүгэр бу хамсааһыннар күүскэ сайдыахтара уонна эдэр ыччаттар дьарыктаныахтара диэн. Улахан күрэхтэһиилэри ыытарбытыгар куонкурустар буолаллар, спортивнай объектар тутуллаллар.
Чурапчы – “спорт туонатынан” ааттанара оруннаах. Чурапчыттан төрүттэхпиттэн, Чурапчыга үөрэммиппинэн киэн туттабын. Чурапчыга спорт сайдыбыта уонна Саха сиригэр улахан оруолу ылбыта. Инникитин даҕаны сайда туруо диибин. Өссө түмсэммит, улуу тренер Д.П. Коркин төрөөбүтэ 100 сылыгар, ол аата түөрт сылынан, Сахабыт сириттэн, Чурапчыттан, хайаан даҕаны Олимпийскай чөмпүйүөн тахсарыгар сыал-сорук туруорунан үлэлииргитигэр баҕарабын!”.
История салҕанар.
Баһылай Посельскай
